მეტყველებისა და ენის დარღვევები

ადამიანები ერთმანეთთან ურთიერთობენ სხვადასხვა საშუალებებით ყოველდღიურ ცხოვრებაში. ეს ურთიერთქმედებები შეიძლება შემოწმდეს ორ სხვადასხვა განზომილებაში: მეტყველება და ენა.

რა არის ენა და მეტყველება?

ენა და მეტყველება არის ორი სხვადასხვა კონცეფცია, რომლებიც ხშირად ერევათ ერთმანეთში ყოველდღიურ ცხოვრებაში.

ენა არის კოდების სისტემა, რომელიც შედგება სოციალურად გაზიარებული წესების ჯაჭვებისგან, რაც საშუალებას გვაძლევს კომუნიკაცია დავამყაროთ. ენა შედგება ხუთი კომპონენტისგან: სემანტიკა, ფონოლოგია, მორფოლოგია, სინტაქსი და პრაგმატიკა.

მეტყველება არის ვერბალური კომუნიკაციის ინსტრუმენტი და იყენებს ხმას ლინგვისტური ინფორმაციის გადასაცემად. მეტყველება არის ენის გადმოცემის საშუალება და მოიცავს შემდეგ კონცეფციებს:

ხმა: ტრაქეიდან ამომავალი ჰაერი ქმნის ადამიანის ხმას ტრაქეაზე განლაგებული ვოკალური იოგების ვიბრირებით. ეს უხეში ხმა, შექმნილი ხორხში, შემდეგ იღებს ფორმას ფარინგეალურ ღრუში, პირის ღრუში და ცხვირის ღრუში—როგორც მუსიკალურ ინსტრუმენტში—რათა ჩამოყალიბდეს ინდივიდის უნიკალური ხმის ტონი. (ხმის არასწორმა გამოყენებამ შეიძლება გამოიწვიოს ხმის ჩახლეჩა ან ხმის დაკარგვა.)

არტიკულაცია: ორგანოები, რომლებიც ხელს უწყობენ მეტყველებას, რომლებსაც არტიკულატორები ეწოდება (პირი, ენა, კბილები, რბილი სასა, ტუჩები), იღებენ გარკვეულ ფორმას სამეტყველო ბგერების წარმოსაქმნელად. („აიაბა“-ს თქმა „არაბა“-ს ნაცვლად [მანქანა] არის არტიკულაციის დარღვევა.)

მეტყველების სითხე: არის მეტყველების რიტმი და ნაკადი (ენაბლუობა არის დარღვევა, რომელიც შეინიშნება მეტყველების სითხეში.)

რა არის მეტყველებისა და ენის დარღვევა?

ენასა და მეტყველებასთან დაკავშირებული დარღვევებიც განსხვავდება ერთმანეთისგან. თუ ადამიანს უჭირს სხვების გაგება ან საკუთარი აზრების გაზიარება, ეს არის ენის დარღვევა. თუ ადამიანს არ შეუძლია სამეტყველო ბგერების მკაფიოდ ან გამართულად წარმოთქმა, თუ მისი მეტყველება არ არის გამართული, ან თუ მას აქვს პრობლემა ხმასთან, ეს არის მეტყველების დარღვევა.

იმის ძირითადი მიზეზი, რომ ინდივიდი ჩივის „სწორი წინადადებების ჩამოყალიბების უუნარობაზე“, შეიძლება იყოს შეზღუდული ლექსიკა, გარკვეული აფიქსების გამოუყენებლობა, ან სიტყვების კონტექსტში შესაბამისად გამოყენების უუნარობა.

რა არის მეტყველებისა და ენის დარღვევები?

მეტყველებისა და ენის დარღვევები განიხილება სხვადასხვა სათაურით ასაკისა და მიზეზის მიხედვით:

ენის დარღვევები

რეცეპტული ენის დარღვევა (ენის გაგების გაძნელება): ინსტრუქციების, კითხვების ან გრძელი წინადადებების გაგების გაძნელება.
ექსპრესიული ენის დარღვევა (საკუთარი თავის გამოხატვის გაძნელება): სიტყვების პოვნის გაძნელება, მოკლე/შეწყვეტილი წინადადებები, აფიქსებისა და სინტაქსის არასწორი გამოყენება.
პრაგმატული ენის დარღვევა (სოციალური ენა): სოციალური კომუნიკაციის წესების გაძნელება, როგორიცაა რიგის დაცვა, თემაზე დარჩენა და მეტაფორების გაგება.
განვითარებითი ენის დარღვევა (სპეციფიკური ენის დარღვევა): ბავშვობაში დაწყებული მუდმივი ენის სირთულე, რომელიც არ მიეწერება სხვა სამედიცინო მდგომარეობას.
ნევროლოგიურად დაფუძნებული ენის დარღვევები (აფაზია და სხვა): ენის გაგება/გამოხატვის კომპონენტების დარღვევა ინსულტის, ტვინის დაზიანების, ან ნეიროდეგენერაციული დაავადებების შემდეგ.

მეტყველების დარღვევები

არტიკულაციის/ფონოლოგიური დარღვევა: ბგერების, როგორიცაა „რ, ს, კ,“ არასწორი, გამოტოვებული, ან ჩანაცვლებული წარმოება.
ფონოლოგიური დარღვევა: ბგერების სისტემატიურად და წესებზე დაფუძნებული არასწორი გამოყენება (მაგ., თანხმოვნების ამოგდება სიტყვების ბოლოდან).
სითხის დარღვევები: ენაბლუობა (განმეორებები, გახანგრძლივებები, ბლოკები) და სწრაფი/არარეგულარული მეტყველება (cluttering).
ხმის დარღვევები: ხმის ჩახლეჩა, წყვეტა, დაღლილობა; შეიძლება მოხდეს ისეთი მიზეზების გამო, როგორიცაა კვანძები, პოლიპები, რეფლუქსი, ან ვოკალური არასწორი გამოყენება.
მოტორული მეტყველების დარღვევები: დიზართრია (კუნთების სისუსტე/კოორდინაციის პრობლემა), ბავშვობის მეტყველების აპრაქსია (ბგერების მოტორული დაგეგმვის გაძნელება).

თანმხლები მდგომარეობები

სმენის დაქვეითება, ნაპრალოვანი სასა, კბილების–ყბის პრობლემები, ნევროლოგიური დაავადებები (ცერებრალური დამბლა, პარკინსონი, ALS), გენეტიკური სინდრომები (დაუნის, VCFS და სხვა), აუტიზმის სპექტრის აშლილობა, ყურადღების პრობლემები და არაბალანსირებული ენის ზემოქმედება ბილინგვიზმში შეიძლება გავლენა მოახდინოს კლინიკურ გამოვლინებაზე.

რა განსხვავებებია მეტყველებისა და ენის დარღვევებს შორის?

ენის დარღვევების დროს, თუ ადამიანს არ შეუძლია საკუთარი ენის სისტემის კოდის გაგება და გაშიფვრა, ამ ადამიანს აქვს „ენის გაგებისა და აღქმის დარღვევა“. თუ ადამიანმა არ იცის ენის სისტემის წესები ან არ შეუძლია მათი გამოყენება, და შედეგად არ შეუძლია საკუთარი აზრების, იდეებისა და გრძნობების გამოხატვა, ამ ადამიანს აქვს „ექსპრესიული ენის დარღვევა“. აღქმისა და გამოხატვის დარღვევები ზოგადად ერთად ხდება.

მაგალითად; ინსულტის გადატანის შემდეგ, ალის არ შეუძლია გრძელი და რთული წინადადებების გაგება (ენის აღქმის დარღვევა), და როდესაც ლაპარაკობს, უჭირს საგნებისა და ადამიანების სახელების დამახსოვრება და პოვნა. მან ასევე დაიწყო წინადადებების არასრულად ან არასწორი სიტყვათა წყობით აგება (ენის გამოხატვის დარღვევა).

ადამიანს შეიძლება ჰქონდეს მხოლოდ მეტყველების დარღვევა ენის დარღვევის გარეშე.

მეტყველების დარღვევები განისაზღვრება, როგორც მეტყველების დროს პირიდან გამომავალი ბგერების გაუგებარი ან არასწორი წარმოთქმა, მეტყველებაზე პასუხისმგებელი ორგანოების გადაადგილების ან კონტროლის/კოორდინაციის უუნარობა, რაც იწვევს გზავნილის არასწორად გადმოცემას. მეტყველების დარღვევები შეიძლება გამოვლინდეს სამეტყველო ბგერების არასწორი ან არასრული წარმოებით (არტიკულაცია-ბგერითი დარღვევა), მეტყველების სითხის პრობლემებით (ენაბლუობა, სწრაფი მეტყველება), ხმის დარღვევით (ხმის ჩახლეჩა ან დაკარგვა), მოტორული მეტყველების დარღვევით (აპრაქსია), ან მეტყველებასთან დაკავშირებული კუნთების სისუსტით/გადაჭარბებული დაძაბულობით (დიზართრია).

მაგალითად; ალის მეტყველება მსმენელებისთვის თითქმის რადიო გადაცემას ჰგავს, სიტყვების წარმოთქმა უკიდურესად დაბნეულია, და ზოგიერთი თანხმოვანი არასწორია (მეტყველების დარღვევა).

ენისა და მეტყველების დარღვევები შეიძლება მოხდეს ერთად ან დამოუკიდებლად. ორივე შემთხვევაში, მეტყველებისა და ენის თერაპევტის (SLT) მიერ გაზომვის, ტესტირებისა და შეფასების შემდეგ შედგენილი და ამ სპეციალისტის მიერ განხორციელებული თერაპიის პროგრამა იქნება მეტყველებისა და ენის დარღვევების მკურნალობის ერთადერთი გზა.

რა არის მეტყველებისა და ენის დარღვევების მიზეზები და როგორ ხდება მათი დიაგნოზი?

მეტყველებისა და ენის დარღვევების სხვადასხვა მიზეზი არსებობს. მეტყველებაზე პასუხისმგებელი კუნთებისა და ძვლის სტრუქტურებში ცვლილებები, ნაპრალოვანი სასა, სტომატოლოგიური პრობლემები, ტვინის ან ნერვების პრობლემები, სმენის დაქვეითება, ნევროლოგიური დარღვევები, როგორიცაა ცერებრალური დამბლა, პარკინსონი, ALS, ტვინის დაზიანება და ინტელექტუალური შეზღუდვა (გონებრივი ჩამორჩენილობა), გენეტიკური სინდრომები, როგორიცაა აუტიზმი, ასპერგერის სინდრომი, დაუნის სინდრომი, აპერტის სინდრომი, ველოკარდიოფაციალური სინდრომი, არის მეტყველებისა და ენის პრობლემების მიზეზებს შორის. დაავადებები, როგორიცაა რეფლუქსი, პოლიპები, კვანძები, ვოკალური იოგების დარღვევები და ხორხის კიბო, ასევე არის ხმასთან დაკავშირებული მეტყველების დარღვევების მიზეზებს შორის.

როდის უნდა მიმართოთ სპეციალისტს?

თუ 2 წლის ასაკში არ არის ან შეზღუდულია ერთი სიტყვები, ან თუ 3 წლის ასაკში წინადადებები გაუგებარია,
თუ არის მნიშვნელოვანი სირთულე სითხეში ნებისმიერ ასაკში, ან თუ ხმის ჩახლეჩა გრძელდება 2–3 კვირაზე მეტხანს,
თუ არის ცვლილება მეტყველებაში–ენაში ინსულტის/თავის ტრავმის შემდეგ,
თუ არის თანმხლები სირთულეები სმენასთან, ყლაპვასთან, ან კვებასთან დაკავშირებით, უნდა მიმართოთ სპეციალისტს.

როგორ ხდება მეტყველებისა და ენის დარღვევების აღმოჩენა?

იმის დასადგენად, ენის რომელი კომპონენტი ან კომპონენტებია დაზარალებული ენის დარღვევით ინდივიდში, ენის შეფასება უნდა ჩატარდეს ფართო სპექტრში, ენის თითოეული კომპონენტი ინდივიდუალურად შეფასებული მეტყველებისა და ენის თერაპევტის მიერ.

მეტყველების დარღვევის დროს, მეტყველების შეფასება შეიძლება მოხდეს ტესტების ჩატარებით, რომლებიც იდენტიფიცირებენ ისეთ ფაქტორებს, როგორიცაა რომელი ბგერების წარმოთქმა შეუძლია ადამიანს, რომელი არ შეუძლია, ან რომელი ბგერების გამოყენება შეუძლია სიტყვის გარკვეულ ნაწილებში, მაგრამ არა სხვაგან (მაგ., „კ“ ბგერის გამოყენების შესაძლებლობა მარცვლის საწყის პოზიციაში, მაგრამ არა საბოლოო ან შუალედურ პოზიციაში და სხვა), ან მეტყველების სითხისა და სიჩქარის გაზომვით. ამრიგად, ინდივიდის მეტყველებისა და ენის პრობლემა შეიძლება გაანალიზდეს უფრო დეტალურად, და შეიძლება მომზადდეს ინდივიდისთვის შესაფერისი თერაპიის გეგმა ენის რომელი კომპონენტის ან მეტყველების ნაწილის დარღვევის სიმძიმის იდენტიფიცირებით. თერაპევტმა შეიძლება ასევე მოითხოვოს სმენის ტესტი, ყელ-ყურ-ცხვირის, ან ნევროლოგიური გამოკვლევა, სადაც მიიჩნევს საჭიროდ.

რა არის მეტყველებისა და ენის დარღვევების მკურნალობა?

მკურნალობა ინდივიდუალიზებულია ადამიანის, ასაკის, მიზეზის და შეფასების შედეგების მიხედვით. ძირითადი მიდგომა არის მულტიდისციპლინური გეგმა, რომელსაც ხელმძღვანელობს მეტყველებისა და ენის თერაპევტი (SLT), რომელიც მოიცავს საჭირო სპეციალობებს.

თერაპიის პრინციპები

ინდივიდუალიზაცია: მიზნები დგინდება შეფასებით გამოვლენილი ძლიერი და სუსტი მხარეების საფუძველზე.
გაზომვადი მიზნები: მოკლე და გრძელვადიანი მიზნები რეგულარულად მონიტორინგდება სესიის შიგნით შესრულებით.
ოჯახის/გარემოს მონაწილეობა: სახლის პროგრამები და კომუნიკაციის სტრატეგიები მასწავლებლებთან/კოლეგებთან არის მკურნალობის განუყოფელი ნაწილი.
თანმიმდევრულობა: ნაკლები, მაგრამ ხშირი განმეორებები და თანმიმდევრულობა კრიტიკულია მიღწევების მუდმივობისთვის.

გამოყენებული თერაპიის მეთოდები

არტიკულაციური და ფონოლოგიური თერაპია:

მიზანი: სამეტყველო ბგერების სწორი და გასაგები წარმოების უზრუნველყოფა, ბგერითი შეცდომების მუდმივად შემცირება.

მეთოდები: მინიმალური წყვილები (მაგ. „ბალი–პალი“), ადგილი–ფორმა მინიშნებები (ენის წვერი, ტუჩის პოზიცია), ვიზუალური–ტაქტილური უკუკავშირი (სარკე, ენის დეპრესორი, შეხებითი მინიშნებები), მოტორულზე დაფუძნებული მიდგომა (ბგერა–მარცვალი–სიტყვა–წინადადების იერარქია).

შესაფერისია: არტიკულაცია/ფონოლოგიური დარღვევა, ნაპრალოვანი სასის შემდეგ ბგერითი წარმოთქმა, ბგერების აღრევა ბილინგვიზმში.

სითხის თერაპია:

მიზანი: გამართული, კომფორტული და ფუნქციური მეტყველების მხარდაჭერა ენაბლუობის და სწრაფი მეტყველების დროს; ლაპარაკის შიშის შემცირება.

მეთოდები: სითხის ფორმირება (ნაზი დაწყება, გახანგრძლივებული მეტყველება, სუნთქვის–რიტმის სინქრონიზაცია), ენაბლუობის მოდიფიკაციის ტექნიკები (კუნთების მოდუნება, თავიდან აცილების ქცევების შემცირება), კოგნიტიურ–ქცევითი ჩარევები (ნეგატიური ავტომატური აზრების რესტრუქტურიზაცია).

შესაფერისია: ენაბლუობა ბავშვებში, მოზარდებსა და მოზრდილებში; სწრაფი/არარეგულარული მეტყველება (cluttering).

ენის თერაპია:

მიზანი: გაგების (რეცეპტული ენა) და გამოხატვის (ექსპრესიული ენა) უნარების გაძლიერება; ლექსიკისა და გრამატიკული სიზუსტის გაზრდა.

მეთოდები: სამიზნე სიტყვების სიები და სემანტიკური ქსელები, სინტაქსი–მორფოლოგია მუშაობა (აფიქსები, დრო, პირი), ნარატივის აგება (დასაწყისი–შუა–დასასრული, კავშირები), პრაგმატული ენა (რიგის დაცვა, თემაზე დარჩენა, მეტაფორა/ირიბი ენა).

შესაფერისია: განვითარებითი ენის დარღვევა, სოციალური ენის სირთულეები აუტიზმის სპექტრის აშლილობის დროს, ენის ხელახლა შეძენა აფაზიის შემდეგ.

ხმის თერაპია:

მიზანი: ხმის ხარისხის, გამძლეობის და სიმაღლის ფუნქციურ დონეზე მიყვანა; ხმის ჩახლეჩის და დაღლილობის შემცირება.

მეთოდები: სუნთქვის–ფონაციის–რეზონანსის ბალანსი (დიაფრაგმული სუნთქვა, ნახევრად დახშული ვოკალური ტრაქტის ვარჯიშები: „მ,“ „ნ,“ „ზ,“ „ვ,“ ჩალის/მილის ვარჯიშები), ვოკალური არასწორი გამოყენების კორექცია, დატვირთვის მართვა.

შესაფერისია: კვანძები/პოლიპები, ფუნქციური დისფონია, პროფესიონალი ხმის მომხმარებლები, როგორიცაა მასწავლებლები–ქოლ-ცენტრის აგენტები–მუსიკოსები.

მოტორული მეტყველება (დიზართრია და აპრაქსია):

მიზანი: მეტყველების მოტორული დაგეგმვისა და შესრულების გაუმჯობესება; გასაგებობის გაზრდა.

მეთოდები: სენსორული–მოტორული დაგეგმვის პროტოკოლები (მაგ., იერარქიული სამიზნეები ბავშვობის მეტყველების აპრაქსიის დროს, ინტენსიური განმეორება), ტემპის–რიტმის–პროსოდიის კვლევები (მეტრონომი, სტრესი, დამარცვლა), კუნთების ტონუსის და სუნთქვის მხარდაჭერის რეგულირება.

შესაფერისია: დიზართრია ინსულტის, პარკინსონის, ALS, თავის ტრავმის შემდეგ; ბავშვობის მეტყველების აპრაქსია.